Полярнӧй Урал

Полярнӧй Урал йылысь

Полярнӧй Урал – Евразиялӧн войвылын, Россияын гӧраяс, Уральскӧй гӧраяслӧн медся войвыв юкӧн. Регионлӧн войвыв мудорӧн лыддьыссьӧ Минисей-Пом из, а Приполярнӧй Уралысь районсӧ торйӧдӧ Хулга ю.

Юкӧ Европа да Азия, меститчӧ Коми Республикаын да Ямал-Ненеч асвеськӧдлан кытшын. Муяс костын суйӧръясыс мунӧны сэті жӧ, кыті и регионъяс костын суйӧръясыс, ёнджыкасӧ мусюрті, мый юкӧ Печора ю (рытыввылын) да Обь ю (асыввылын) ковтысъяссӧ. Войвыв пӧкатъясысь ваыс визувтӧ тшӧтш и Войвыв Йиа океанлӧн Байдарацкӧй лайколаӧ. Кызвыннас гӧра визьясыс 800-1 200 метр джудждаӧсь, торъя йывъяс воӧны 1 500 метр джуджаӧдз (Пайер гӧра). Полярнӧй Ураллӧн войвылын гӧраяссӧ вомӧналӧны джуджыд ковтысъяс, медшӧр мусюр вылын перевалъясыс абу джуджыдӧсь (200-250 метр). Татшӧм ковтысъяс пиысь ӧти кузя (Собь ю ковтысын) мунӧ Войвывса кӧрт туйлӧн Трансполярнӧй магистраль.

Климат

Климатыс тані резко континентальнӧй. Тані зэв вына сибирса антициклон да европаса циклон. Регионын тӧвъясыс кӧдзыдӧсь да зэв лымъяӧсь, пӧльтӧ чизыр тӧв. Сы вӧсна, мый васӧд циклонъясыс ёнджыкасӧ воӧны гӧраясӧ рытыввывсянь, асыввыв пӧкатъяс серти рытыввылын усьӧ 2-3 пӧв унджык лым-зэр. Тӧвнас сынӧдлӧн температураыс вермӧ лэччыны −55 °C.

Сэзь, кӧдзыд поводдя дырйи корсюрӧ тані овлӧ температурнӧй инверсия, кор тшӧтшкӧсінын сынӧдлӧн температураыс 5-10 градус вылӧ улынджык гӧраяс серти.

Тулысыс да арыс дженьыдӧсь, гожӧмыс тшӧтш дженьыд, поводдяыс сэки ёна вежласьӧ. Гӧраясын лымйыс сылӧ лӧддза-номъя тӧлысь помын, а бӧр усьӧ кӧч тӧлысьын нин. Некымын жар лун бӧрын (+30 °C-ӧдз) вермас виччысьтӧг ыркавны, зэв ёна тӧвзьысьны, зэрмыны да усьны шер.

Пемӧсъяс, быдмӧгъяс да йӧз

Быдмӧгыс абу уна. Парма вӧръяс эмӧсь сӧмын лунвывланьын: Урал сайын быдмӧ коз да ниа пу, Урал водзын – ньыв пу да кыдз. Сыня, Войкар юяс да налӧн вожъяс дорын паныдасьлӧ кос вӧр. Асыввыв пӧкатлӧн войвылын, ю ковтысъясын, позьӧ паныдавны гежӧда быдмысь кыддза да ниа вӧръяс.

Печора, Кара юяслӧн да налӧн вожъяслӧн рытыввыв берегъяс пӧлӧн быдмӧны бадь, ляк кыдз кустъяс, турун да дзоридзьяс; тшӧкыда паныдасьлӧны чӧд, пув, мырпом, а сідзжӧ тшак.

Татчӧс йӧзыс видзӧны кӧръясӧс, тайӧ налӧн медшӧр озырлуныс. Паныдасьлӧны кӧчьяс, байдӧгъяс, руд ошъяс.

Гӧраяс дорын пыр олысьясыс абуӧсь. Гожӧмнас позьӧ паныдавны кӧр видзысьяслысь сулаланінъяс (ненечьяслӧн, комилӧн, хантылӧн). Найӧ ветлӧны тундраті кӧр стадаяс бӧрся. Сідзжӧ паныдасьлӧны егеръяслӧн, метеорологъяслӧн, гляциологъяслӧн, геологъяслӧн да мукӧдлӧн недыр кадся сулаланінъяс.