Комилӧн гусяторъяс

Коми республикалӧн да Перым мулӧн ылі инъясын эз нин ӧтчыдысь паныдавлыны Яг мортӧс. Перым коми кывсянь «чочком морт» вуджӧдсьӧ кыдзи «еджыд морт».

Татчӧс йӧзыс шуӧны, мый найӧ велалісны нин сы дорӧ.

Яг морт йылысь медводдза гижӧдъясыс паныдасьлӧны 1907 воын. Ас му туялысь Василий Налимов пасйис Яг морт йылысь феноменсӧ. Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый мир пасьтала унаӧн нин аддзылісны Яг морттӧ, кызвын йӧзыс оз эскыны сыӧ. А медшӧрыс – сыӧ оз эскыны туялысьяс. Яг мортсӧ оз туяв некутшӧм наука. И медшӧрыс, сійӧ кыдзкӧ торкалӧ мортлӧн ӧблезянасянь артмӧм йылысь Дарвинлысь теориясӧ. Та вӧсна сійӧ эм, но быттьӧ абу. Криптозоология – тайӧ абу наука, а корсьысян да туялан ног.

Унаӧн, кодъяс аддзылісны Яг мортсӧ, оз висьтавлыны та йылысь: полӧны йӧйӧн шуӧмысь.

Коми войтырлӧн мифологияын вӧрса видзӧдіс кыйсьысь-вӧралысьлӧн удж бӧрся. Сідзжӧ Вӧрса веськӧдліс быдлунъя олӧмын мукӧдторйӧн. Йӧзыс шыӧдчылісны сы дорӧ отсӧгла сьӧкыд кадӧ. Вӧрса вермис кыдзи сетны гортса скӧтлы дзоньвидзалун да быдтас (бурмӧдны кӧ сійӧс), сідзи и висьмӧдны, гуны скӧт, дзугны мортлысь вӧрын мунан туйсӧ либӧ кольны сійӧс прӧмыстӧг. Вӧрса зілис вӧчны лёксӧ сӧмын вӧралысьяслы, кодъяс кыйсисны мера тӧдтӧг, а гусясьысьясӧс да морт виысьясӧс, кодъяс локтісны вӧрӧ, бӧрсӧ вермис не лэдзны.

Кыйсьысьяс аддзылісны сійӧс табъя кока пасьтӧм великанӧн (пожӧм пу кузьта). Шуисны, мый сылӧн гӧна пельяс. Вӧрса вӧлі синкымтӧмӧн да синлыстӧмӧн, а лыясыс сылӧн пырыс тыдаланаӧсь.

Таысь кындзи, Вӧрса вермис пӧрны неыджыд пемӧсъясӧ, шуам, каньӧ (а понъясӧн радейтіс нуръясьыштны); вермис пӧрны шувгейӧ (сэки сійӧс позис аддзыны чашкӧдӧм ки чуньяс пыр, копыртчӧмӧн кӧ кок косттіыд видзӧдлан). Шуӧны вӧлі, мый Вӧрсаыс олӧ нюр вылын куим пельӧса керкаын (кӧть и Вакулькӧд найӧ пыр зыксисны). Сійӧ вӧчис прӧстӧй крестьяна удж, вӧрпаяс сылы вӧліны скӧт пыдди, а лэбачьяс – чипанъяс пыдди. Сылӧн пон увтӧм бӧрын йӧлӧгаыс эз кыв, а медбур кыйсян понъяс йылысь шулісны, мый найӧ Вӧрсалӧн вӧвлӧм понъяс.

Таысь кындзи, Вӧрса вермис пӧрны неыджыд пемӧсъясӧ, шуам, каньӧ (а понъясӧн радейтіс нуръясьыштны); вермис пӧрны шувгейӧ (сэки сійӧс позис аддзыны чашкӧдӧм ки чуньяс пыр, копыртчӧмӧн кӧ кок косттіыд видзӧдлан). Шуӧны вӧлі, мый Вӧрсаыс олӧ нюр вылын куим пельӧса керкаын (кӧть и Вакулькӧд найӧ пыр зыксисны). Сійӧ вӧчис прӧстӧй крестьяна удж, вӧрпаяс сылы вӧліны скӧт пыдди, а лэбачьяс – чипанъяс пыдди. Сылӧн пон увтӧм бӧрын йӧлӧгаыс эз кыв, а медбур кыйсян понъяс йылысь шулісны, мый найӧ Вӧрсалӧн вӧвлӧм понъяс.

Коми да Сибырса мукӧд войтырлӧн мифологияын мупытшса сюра лов, кодлӧн пертасыс чужис мамонт лыяс аддзӧм бӧрын.

Евразияын войвывса уна войтырлӧн паныдасьлӧны пертасъяс, кутшӧмъяс артмӧмаӧсь мамонт шойяс аддзылӧм бӧрын, мый колис вӧрзьӧдлытӧг нэмӧвӧйся кынйир вӧсна. Гӧгӧрвоана, мый аддзӧмторъясыс оз тырвыйӧ петкӧдлыны, кутшӧмӧн вӧліны тайӧ пемӧсъясыс. Та вӧсна войтырлӧн мӧвпъясын тайӧ «мупытшса» либӧ «ваувса» ловъясыс вӧліны ыджыд чериясӧн либӧ лёкгагъясӧн, пӧрысьмӧм да зэв ыджыд йӧраясӧн да ошъясӧн. Водзиръяссӧ чайтісны олысялӧн сюръясӧн.

Му кӧркӧд йитчӧм кызвын мифологическӧй сюжетыс мунӧ куим нырвизьӧд: Ӧти-кӧ, тайӧ му артмӧм йылысь висьтъяс (эвенкъяслӧн мамонт йылысь сказаниеяс, коді змейкӧд ӧтвылысь артмӧдіс мусӧ; шаманъяслӧн мамонт йылысь миф, коді пырис ваӧ да водзиръяснас кыпӧдіс лыа, му, изъяс; космосса океанын сулалысь да мирсӧ кутысь мамонт йылысь шуӧмъяс да мукӧд). Мӧд-кӧ, ас му йылысь мифъяс, кодъяс гӧгӧрвоӧдӧны, кыдзи артмисны юяс, мыйла ытва дырйи киссьӧны берегъяс, мыйла гора грымакылӧ йи кылалігӧн да весиг кыдзи артмӧны му вӧрӧмъяс да сідз водзӧ. Коймӧд-кӧ, мифъяс сы йылысь, кыдзи пӧрысь йӧраяс, ошъяс, сиръяс да мукӧд пемӧс пӧрисны му кӧрӧ.

Коми войтырлы тайӧ персонажыс тӧдса кыдзи му кӧр. Коми легендаясын шуӧма, мый му кӧрыс оліс му пуксян кадӧ. Сійӧ вӧлі сэтшӧм ыджыд да сьӧкыд, мый вӧйис му пытшкӧ морӧсӧдзыс, да сэні, кыті сійӧ муніс, артмисны юяс да шоръяс. Му кӧръяс сэтшӧм ёна ветлісны му кузя, мый наӧн артмӧдӧм юясысь ваыс ойдіс да артмис ставмирса потоп. Христианствоӧн да Нойлӧн ковчег йылысь сказаниеясӧн тӧдмасьӧм бӧрын легендаясӧ пырис нӧшта ӧти висьт. Сы серти, мамонт кӧсйис пуксьыны ковчегӧ, но эз тӧр сэтчӧ. Му кӧрлы ковмис виччысьны потоп помасьӧмсӧ ваын, но лэбачьяс кутісны пуксьыны сылӧн водзиръяс вылӧ да пемӧсыд пӧдіс. Тадзи и бырины му кӧръясыс. Стӧчджыка кӧ, мунісны му улӧ.

Важъя комияс выль во дырйи (сійӧ вӧлі тулысын ӧткузя луна-воя кадӧ – рака тӧлысь 21 лунӧ) эз сувтӧдлыны коз, а босьтчылісны артавны кыйсян-вӧралан цикл. Талун та йылысь миянлы висьталӧ Шойнатыысь 1975 воын аддзӧмтор: ӧти школьник аддзис Эжва ю бокысь плавкӧс ыргӧн кытш. Зонка эз шыбит сійӧс ваӧ, а нуис верстьӧ йӧзлы. Найӧ аддзисны кытшсӧ да шемӧсмисны: ыргӧн кытш вылын сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн вӧлі серпасалӧма ӧкмыс ставлы тӧдса вӧрпаӧс.

Зонкалысь аддзӧмторсӧ сетісны туявны коми археолог Клим Королёвлы. Индісны, мый артефактсӧ вӧчӧма миян эраса медводдза сюрсӧд во помын – мӧд сюрсӧд во пансигӧн. Туялысьяс вӧчисны кывкӧртӧд, мый на водзын – нэмӧвӧйся календар, мый серти важъя коми йӧз артавлісны вося кадколастъяссӧ. Кадсӧ сэки артавлісны эз ӧнія ногӧн, кадколастъясыс абу ӧткузьтаӧсь. Кыдзи эськӧ шуисны талун, календарлӧн медшӧр могъясысь ӧти – вӧр-ва видзӧм: кытшыс вӧлі тӧд вылӧ уськӧдӧ кыйсьысьяслы, кутшӧм пемӧсӧс локтан тӧлысьӧ кыйны оз позь.

Зонкалысь аддзӧмторсӧ сетісны туявны коми археолог Клим Королёвлы. Индісны, мый артефактсӧ вӧчӧма миян эраса медводдза сюрсӧд во помын – мӧд сюрсӧд во пансигӧн. Туялысьяс вӧчисны кывкӧртӧд, мый на водзын – нэмӧвӧйся календар, мый серти важъя коми йӧз артавлісны вося кадколастъяссӧ. Кадсӧ сэки артавлісны эз ӧнія ногӧн, кадколастъясыс абу ӧткузьтаӧсь. Кыдзи эськӧ шуисны талун, календарлӧн медшӧр могъясысь ӧти – вӧр-ва видзӧм: кытшыс вӧлі тӧд вылӧ уськӧдӧ кыйсьысьяслы, кутшӧм пемӧсӧс локтан тӧлысьӧ кыйны оз позь.

Войвывса вӧрпаяслӧн кадколастъяслысь гуся вежӧртассӧ помӧдзыс тӧдмавны эз на артмы, календарсӧ туялӧмын унатор гипотезаӧн и коли. Талун важъя вӧралан календар лоис Коми Республикалӧн символӧн. Сійӧ мичмӧдӧ афишаяс да буклетъяс, вӧчӧны магнитъяс, календаръяс, брелокъяс да кулонъяс, сійӧс серпасалӧны челядьлы раскраскаясын да открыткаясын. Сыктывкарсаяс да гӧсьтъяс радейтӧны корсьны ассьыныс чужан лунныссӧ важъя календарысь. Збыль ӧд, лӧсьыдджыка юргӧ, паспорт серти чужан лун шуӧм дорысь шуан кӧ тӧдсаыдлы: «Ме чужи сьӧдбӧж тӧлысьлӧн медводдза лунӧ». Чужанін дорӧ муслунтӧ позьӧ тшӧтш петкӧдлыны, асьтӧ кӧ кутан ӧткодявны он асыввывса гороскопкӧд, а коми вӧралан календаркӧд.