Республикалӧн история

Войтыр ним артмӧм

Зыряна да перым комияс – кыв да культура серти кык рӧдвуж войтыр. Войтырлӧн нимыс – «коми» – артмӧма «koma (ком)» важ перым кывйысь – «мужичӧй, морт», стӧчджыка кӧ, коми – тайӧ «йӧз, войтыр».

Летописьяс серти шӧр нэмъясӧ комияс вӧліны тӧдсаӧсь кыдзи перымса войтыр, а олісны найӧ Эжваса Перымын (ӧнія Коми Республика) да Ыджыд Перымын (Перым край).

Войтырлӧн озыр история

1921 воын артмӧдлісны Коми асвеськӧдлан обласьт. 1936 воын сійӧ лоис Коми АССР. 2021 вося моз тӧлысь 22 лунӧ Коми Республика, кыдзи административнӧй единица, пасйис 100 во. Сідзсӧ, миян Коми мулы сюрс воысь унджык нин. Коми - «перым» йылысь медводдзаысь казьтывлӧмаӧсь нин 967 воын. А Коми Республикалӧн ӧнія мутасын – Уса ю вылын Мамонт Куръяын – 36 сюрс во сайын овлӧмаӧсь нин важ йӧзыс. Сэки Му вылын олісны мамонтъяс. Кыз йиа кадколаст бӧрын республикалӧн ӧнія муясӧ кутісны овмӧдчыны миян кадӧдз ІX – VІ сюрс вояс помын. Гашкӧ, буретш сэки тані олісны комилӧн, мукӧд финн-угор да яран войтырлӧн пӧль-пӧчьясыс.

Важся кадӧ «перымӧн» шулісны войтырӧс, кодъяс овлісны Эжвасянь Урал гӧраясӧдз, а та йылысь казьтыштӧма весиг «Повесть временных лет» небӧгын. Мусӧ, кӧні овлісны Комилӧн, Эжваса Перымлӧн пӧль-пӧчьясыс, пасйӧма шӧр нэмъяс помын, X-XІ нэмъясӧ. Тайӧ кадӧ комияс овмӧдчалӧны Эжва, Сыктыв, Емва, Луза, Сухона, Двина, а сідзжӧ Пинега да Ву юяслӧн ковтысъясын. Квайт нэм мысти комияс заводитісны овмӧдчыны Вылыс Эжва да Печора вожъясын.

Культура артмӧм да сӧвмӧм

XІV нэмын ӧнія комияслӧн пӧль-пӧчьясыс вуджисны языческӧй эскӧмысь христианствоӧ, а муыс пырис Москваса канмуӧ. 1379 воын Великӧй Устюгын чужлӧм морт, устюжанинлӧн да зырянкалӧн пи, миссионер Перымса Степан заводитіс туйдӧдны-велӧдны коми йӧзӧс. Нёль во мысти сійӧ лоис Перымса выль епархиялӧн медводдза епископӧн. Шӧриныс – Емдін сиктын. Перымса Степан лӧсьӧдіс коми анбур да комиӧдіс вичкоса тӧдчана гижӧдъяс. Но велӧдчытӧм зыряна пӧвстын гижӧд кывйыс эз паськав да бӧрыннас вошис. Миян кадӧдз воӧм Важ перымса гижӧд памятникъясын эм йитчысь текстын 225 гӧгӧр кыв. Зато тӧдса уна легенда сы йылысь, кутшӧм дивӧторъяс вӧчис Перымса Степан да кыдзи сійӧ вермис кӧлдунъясӧс.

XV нэмын коми лыдысь петісны эжватас, емватас, перымсаяс, лузсаяс, сыктылсаяс да удорасаяс. 1567–1576 воясын артмис Изьваса слӧбӧда, войтырыс кутісны овмӧдчыны Изьва ю ковтысын да артмис – изьватас. Изьватасыс артмис роч, коми да ненеч войтырысь. Ненечьяслысь найӧ босьтісны кӧр видзӧмсӧ да сыӧн кутісны вузасьны, бӧрынджык тайӧс паськӧдісны Ханты-Мансийскын да Салехардын – вӧвлӧм Обдорскын. Бӧрыннас озыр кӧр видзысьяс лоисны зэв тӧдчанаӧн войвылын, а изьваса купечьяс пыртісны чужанінын медвыль технологияяс. Изьваса аньяс видзӧдісны мода бӧрся, изьватас торъялісны велӧдчӧмлуннас да выльтор тӧдмавны нырччӧмӧн. Кӧлысь дырйи изьваса невеста вежліс паськӧмсӧ сизимысь. Кӧлуйыс сылӧн вӧлі озыр: и юса жемчуг, и парча, и шӧвк.

XVІІІ нэмын Коми му йылысь тӧдмалісны Даниэль Дефоӧс пыдди пуктысьяс. Сійӧ 1719 воын «Дальнейшие приключения Робинзона Крузо» гижӧдын казьтыштіс небӧгса геройӧн Коми муӧ волӧм йылысь, стӧчджыка кӧ, Эжва ю пӧлӧнса Емдінӧ.

Комисӧ и XXI нэмын шуӧны мусир чужанінӧн. Сылысь панассӧ вӧлі аддзӧма 1745 воын Уква ю вылын, кӧні руда корсьысь Фёдор Прядунов котыртіс медводдза мусир перъянін.

1780 воын Екатерина ІІ индӧд серти Коми муын артмис медводдза кар. Сыӧн лоис вӧвлӧм Усть-Сысола сикт, бӧрынджык карсӧ шуисны Усть-Сысольскӧн. Тайӧ лунсяньыс сійӧ лоис Комилӧн юркарӧн. 1930 воын нимсӧ вежисны Сыктывкар вылӧ.

Выль кад

Революцияӧдз став олысь лыдысь ӧкмысдасысь унджык прӧчентыс вӧліны комияс. Революция бӧрын кутіс сӧвмыны ӧтйӧза национальнӧй ӧтмунӧм, Коми муӧ кутісны локны и мукӧд войтыр. Унджыкыс на пиысь веськаліс войвылӧ ГУЛАГ-ъяс восьтӧм бӧрын. Та кадӧ Комиын кутіс сӧвмыны промышленносьт, содіс олысьяслӧн лыдыс. Ӧні республикаын олӧ 130 унджык войтыр сикас, унджыкыс – рочьяс (65,10%). Комисӧ арталӧма олысьяслӧн ӧтувъя лыдысь 23,7%.

1930 вояс пансигӧн Комиын аддзисны из шомлысь ыджыд куйлӧдъяс. Сійӧс заводитісны перйыны Айму вӧсна Ыджыд тыш воясӧ Воркутаын.

1992 воын Коми медводдзаӧн став национальнӧй республикаяс пӧвстын примитіс канму кывъяс йылысь – роч да коми кывъяс йылысь – оланпас. Кывъяслӧн выныс лои ӧткодь. Ӧнія Коми Республикалысь Оланподувсӧ примитӧма 1994 вося урасьӧм тӧлысь 17 лунӧ. Тайӧ жӧ вося ода-кора тӧлысьын бӧрйисны Коми Республикаса медводдза Юралысьӧс. Сыӧн лоис Юрий Алексеевич Спиридонов.